Viss du ser deg om når du er ute, vil du finne mange spennande plantar. I Noreg har vi fleire naturtypar, som skog, fjell og kyst. Har du lagt merke til at vi finn ulike plantar på fjellet, i skogen og ved kysten? På høgfjellet er plantane sårbare for slitasje fordi dei veks veldig langsamt, medan i skogen er det både bitte små og kjempehøge vekstar. Plantane som veks langs kysten, toler både salt, bølgjesprøyt og flaum. Kanskje kan du lære deg namnet på nokon plantar neste gong du er ute?

Nesten alle dyr er avhengige av plantar for å leve. Haren et direkte av plantane, medan rovdyr, som til dømes reven, et haren. Utan plantane ville derfor heller ikkje reven ha noko å ete.

Ei næringskjede er ein serie av artar, der kvar art et arten som ligg under i næringskjeda, og sjølv blir eten av arten som ligg over.

Ei næringskjede kan til dømes vere: kongle -> ekorn -> rev. Reven et haren, som et bladknoppane.

Men ekornet kan ete konglar frå mange ulike treslag, og han kan ete nøtter, sopp og nokre gonger egg eller fugleungar. Reven kan ete andre dyr enn ekorn, og han kan faktisk òg ete plantar. Reven et mus, fuglar, egg, frukt og bær. Viss ikkje blada blir etne av ekornet og andre dyr, så fell dei av på hausten og landar på bakken, der dei blir etne av mark, mikroorganismar og sopp. Derfor er naturen mykje meir komplisert enn ei enkel næringskjede, som vi starta med. Vi snakkar derfor i staden om næringsnett, der vi lagar piler mellom alle dei artane som et kvarandre. Sjølv i slike nett kan det vere vanskeleg å få med alle samspel mellom artane.

Alle artar påverkar kvarandre og omgivnadene dei lever i. Det er lite natur tilbake som ikkje er påverka av oss menneske – sjølv her i Noreg, der vi ofte tenkjer at vi har massar av fin natur. Nokre dyr og plantar kan godt leve i byar og hagar, men mange artar har bruk for vill natur for å overleve. Derfor har Noreg og mange andre land bestemt seg for å verne delar av naturen. Det betyr at plantane og dyra skal få vere i fred der. Vi passar på det biologiske mangfaldet når vi vernar naturen. I Noreg kartlegg vi heile tida naturen, så vi veit korleis dei ulike artane og naturtypane har det.

Vi påverkar naturen òg når vi går ein tur, fyrer bål, set opp telt, plukkar sopp osv. Det betyr ikkje at vi skal slutte å dra på tur. Men det er veldig lurt å tenkje på at vi påverkar naturen, og korleis vi kan påverke han minst mogleg.

Ein naturtype er eit område i naturen som er ganske einsarta. Nokre av dei mest alminnelege naturtypane i Noreg er skog, fjell, kyst, våtmark og kulturlandskap. Naturtypen er alt det levande, som plantar, dyr, sopp og bakteriar. Men det er òg alle dei delane som ikkje er levande, som lys, jordsmon, vatn og grunnfjell (Halleraker, 2019). Eit anna ord for naturtype er økosystem.

Når vi er på tur i naturen, bruker vi ofte plantane til å skilje mellom kva type natur eller økosystem vi er i. Vi kan òg bruke dyra, men dyra er ofte vanskelegare å få auge på, og dei flyttar seg rundt i naturtypen og også mellom ulike naturtypar.

Plantar treng vatn, lys og næring for å vekse. Lyset kjem frå sola og vatnet og næringsstoffa frå jorda. Kor mykje lys, vatn og næring planten treng, er ulikt frå art til art. Plantane tilpassar seg naturtypen dei lever i. Kaktusar i Mexico treng svært lite vatn. Regnskogplantar, derimot, må ha masse vatn for å klare seg. Jordsmonet (det øvste jordlaget) og grunnfjellet under har mykje å seie for kva plantar vi finn kvar. Under istida blei dagens landskap danna og gav grunnlaget for naturtypane vi finn i Noreg i dag.

Du kan lese meir om dette i avsnittet om

Klimaet har òg mykje å seie for kva type natur vi finn kvar. Kombinasjonane av temperatur, nedbør og grunnfjell/jordsmon er med på å skape nokre hovudtypar av natur i Noreg. Desse er kyst, ferskvatn, våtmark, skog, fjell og kulturlandskap. Du kan lese meir om dei ulike typane i dei neste avsnitta.

Tekst: Lærke Søndergaard Stewart, Snuitide (2022)