Kulturlandskap er landskap som er eller har vore påverka av menneskeleg aktivitet. Det kan vere veldig ulike grader av menneskeleg påverknad, og derfor kan det vere vanskeleg å tydeleg avgrense kva som høyrer med til kulturlandskap. Nokre døme på kulturlandskap er dyrka mark, eng med beiting eller slått, skog der det er hogst, hagar og parkar.

Innhald

Gjennom historia har menneske påverka landskapet på ulike måtar. Etter at isen trekte seg tilbake for rundt 10 000 år sidan, levde folk som jegerar og samlarar i fleire tusen år. Dei påverka landskapet i relativt lita grad sidan dei ikkje var så mange og heile tida flytta seg til nye område. For rundt 600 år sidan byrja vi å hogge skog og dyrke mark. Dette auka påverknaden vår på landskapet. Bustadene blei meir faste, og jordbrukslandskapet blei delt inn i innmark, slåtteenger og beitemark.

Det var ofte ikkje nok fôr på garden til alle dyra. Derfor byrja folk å etablere stølar i liene nær bygdene og inne på fjellet. På stølane fekk dyra beite, og folk dreiv slått for å ha fôr til vinteren. Når skogen blei felt eller svidd av, kom det betre grasvekst, og husdyra sørgde for å hindre gjenvekst av skog ved å beite ned buskar og kratt. Gjødsling frå dyra bidrog til meir grasvekst.

Utmarka med lauv og beite var ein føresetnad for matproduksjonen. For det første gav det fôr til husdyra, og for det andre gjorde gjødslinga frå dyra det mogleg å ha permanent åkerbruk. Dyrking av jorda gjorde at matressursane blei meir stabile og folketalet vaks.

Rundt år 1900 kom kunstgjødsel til Noreg. Dette endra jordbruket ganske betydeleg, sidan ein ikkje lenger var så avhengig av husdyrgjødsel og no kunne dyrke den same åkeren år etter år. Åkrane blei større, og det blei nokre storbønder med store gardar som hadde mange folk i arbeid. Husmennene som jobba på garden, fekk bu på ein liten husmannsplass med beite til eit par kyr og litt jord til å dyrke mat til familien. På husmannsplassane blei delar av det gamle kulturlandskapet med beiting og slått bevart. Samtidig oppstod det moderne landbruket, som òg er eit kulturlandskap, men med ekstrem stor menneskeleg påverknad.

Sidan 1950 har det vore store endringar i plantelivet i jordbrukslandskapet. Mekanisering av jordbruket og dessutan bruk av ugrasdrepande kjemikaliar og kunstgjødsel har ført til ein kraftig nedgang i det biologiske mangfaldet av plantar. Dette har òg hatt mykje å seie for talet på insekt. Når mangfaldet av plantar blir redusert, skjer det same med insekt og andre smådyr og med fuglelivet.

Sidan industrialiseringa har byar og tettstader vakse. No bur om lag 4 av 5 nordmenn i byar eller tettstader, og det har utvikla seg kulturlandskap rundt byane med små hagar, parkar, friareal og tre langs vegar og stiar.

Dei aller mest menneskepåverka kulturlandskapa er ofte ikkje så artsrike, men område som blir beita eller slått over lengre tid, får ein heilt spesiell vegetasjon, som berre kan bestå dersom området framleis blir beita eller slått. Mange artar er godt tilpassa eit jamt beitetrykk. Beiting eller slått held dei mest konkurransesterke artane nede og gir plass for dei artane som må ha gode lysforhold og ikkje klarer seg så godt i veldig tett vegetasjon. Nokre artar får stimulert veksten av å bli beita innimellom, og mange artar har òg fordel av at beitedyra spreier frøa deira.

Ein del plantar har utvikla ulike typar forsvar for å verne seg mot beiting. Dette kan vere tornar, brennhår eller kjemisk forsvar. Sølvbunke er eit gras som ofte finst i kulturenger. Det blir òg kalla skjeregras fordi blada er så ru at kyr skjer seg på tunga. Derfor går dei utanom sølvbunken, og det utviklar seg etter kvart høge tuer. Bakkesoleie er ein annan vanleg plante på grasmark. Kyrne beitar ikkje på denne planten fordi han smaker vondt og gir hudirritasjonar. Derfor ser ein ofte mange bakkesoleier på beita mark.

Ulike beitedyr beitar på ulike plantar. Viss ein vil utnytte beitearealet best mogleg og gjerne vil halde oppe eit stort artsmangfald av beiteplantar, bør ein sleppe inn ulike beitedyr. Variasjon i landskapet har mykje å seie for talet på artar. Vegetasjonsbelte, steingjerde og hekkar rundt jordbruket gir både større artsmangfald av plantar og gode levestader for mange større og mindre dyr.

Tekst: Lærke Søndergaard Stewart, Snuitide (2022)