Berekraft, sporlaus ferdsel og naturvern (nynorsk)

Berekraft har blitt eit populært ord dei siste åra. Alt skal vere berekraftig. Men er ikkje friluftsliv ein berekraftig aktivitet? Du går jo berre rundt i naturen? Det kan vel ikkje vere skadeleg?

Det å gå på tur er i utgangspunktet ikkje skadeleg for naturen. Men nokre stader, som på Besseggen, er det så mykje trafikk at både jord og berg blir slitne ned. Då må vi leggje til rette for at naturen skal tole mange menneske. Reisa til og frå dit vi går tur, og klede og utstyr vi skaffar oss i friluftslivets namn, er andre faktorar som er viktige å ta med i berekninga. Kjøper du ny jakke annakvart år, eller tek du vare på den gamle, slitne jakka? Går du tur i nærområdet, eller køyrer du bil to timar fram og tilbake til hytta kvar helg?

Kort om berekraftig ferdsel i naturen

• Berekraftig friluftsliv inkluderer både ferdsel, utstyrsbruk, transport, økonomi og sosiale forhold.
• Gjennom friluftslova er vi forplikta til å ferdast omsynsfullt i naturen.
• Berekraftig ferdsel i naturen handlar om å kunne ferdast på ein måte som tek omsyn både til naturen og til menneska som ferdast der.
• Uttrykket sporlaus ferdsel blir brukt om det å ikkje etterlate seg synlege teikn i naturen, til dømes dopapir, anna søppel eller tydelege spor der ein har slått leir.
• Ved val av rute og leirområde må vi ta omsyn til naturmiljøet, rydde opp etter oss og ikkje late etter oss unødvendige spor.
• Plukking av ved og andre naturressursar må skje med varsemd.
• Ta omsyn til andre som ferdast i og bruker naturen, slik som turgåarar og næringsinteresser.

Berekraft – kva er det?

Berekraftsomgrepet er brukt mange stader i læreplanen, også i læreplanen for friluftsliv. Men kva betyr det eigentleg å vere berekraftig? Berekraftig utvikling handlar om å forbetre livskvaliteten til menneske samtidig som vi lever innanfor det som bereevna til økosystemet tillèt. Det er ifølgje FN-sambandet (2021) tre dimensjonar i berekraftig utvikling. Det er

1. miljø og klima (også omtalt som den økologiske dimensjonen),
2. økonomi (den økonomiske dimensjonen) og
3. sosiale forhold (den sosiale/kulturelle dimensjonen).

Nokre nemner også ein fjerde, politisk dimensjon. Friluftsliv blir kanskje sterkast knytt til den økologiske og sosiale/kulturelle dimensjonen, men også økonomi er relevant. Generalforsamlinga i FN sette i 2015 opp 17 berekraftsmål (FN-sambandet, 2022) som verda skal arbeide for å nå fram mot 2030. Desse måla er ein slags global arbeidsplan som skal sikre den felles framtida vår. Fleire av måla er relevante for friluftslivet.

Ut frå dette inkluderer eit berekraftig friluftsliv både ferdsel i naturen, utstyrsbruk, transport, økonomi og sosiale forhold. Skal elevane ha basisferdigheiter i berekraftig friluftsliv, inneber dette at elevane kan reflektere over alle desse sidene ved friluftslivet.

Omgrepet berekraftig ferdsel knyter seg til det å kunne ferdast på ein måte som tek omsyn både til naturen og til menneska som ferdast der. Det inneber at andre, både no og i framtida, kan drive det same friluftslivet og få dei same opplevingane som det vi kan. I tillegg må ikkje mangfaldet av artar og naturtypar påverkast på ein negativ måte. Eit omgrep som gjerne blir brukt synonymt med dette, er naturvennleg ferdsel. Omgrepet sporlaus ferdsel er kanskje meir kjent og blir brukt om det å ikkje etterlate seg synlege teikn i naturen, til dømes søppel eller tydelege spor der vi har slått leir (Norsk Friluftsliv, 2021). Korleis kan så skulen praktisere ein berekraftig, naturvennleg og sporlaus ferdsel?

Ruteval

Val av ruter og måten å ferdast på i naturen er sentralt i friluftslivet. Allemannsretten påpeikar at all ferdsel i natur skal skje omsynsfullt og med varsemd. Dette er viktig når vi skal praktisere berekraftig ferdsel.

Meir om 👔Friluftslova og allemannsretten (nynorsk)

Unngå å ferdast i større grupper på våte stader der det fort kan bli tråkk, slitasje og nye stiar. Nokre vegetasjonstypar er meir sårbare enn andre. Unngå våte myrområde og vegetasjon som er prega av mose eller lav. Lav veks veldig seint, og det vil ta lang tid før det veks opp nytt lav. Når lavet er tørt, vil det raskt smuldre opp – spesielt ved tråkk. Unngå derfor å ha stor aktivitet, t.d. ein leir, i område med lav. Også lyngvegetasjon blir raskt sliten ned. Grasvegetasjon toler ofte mykje slitasje, og derfor er det gunstig å slå leir på grasvollar.

Leir

Eit leirområde kan raskt bli prega av bruk – spesielt etter ein heil skuleklasse. I populære leirområde bør vi leggje leiren vår til ein tidlegare brukt leirplass eller bålplass for å unngå ytterlegare slitasje. Skal vi byggje gapahuk, bør vi velje ein teknikk med presenning/tarp og tau framfor meir permanente og naturinngripande byggverk som involverer kutting av granbar og felling av tre.

Meir om gapahuk.

Dette gjeld òg andre konstruksjonar som ofte blir bygde på leirplassar. Slike tiltak krev løyve frå grunneigaren. Det blir fort skadar på tre og buskar ved og nær ein leirplass. Nokre sagar ned greiner eller småtre for å få den optimale teltplassen, andre hentar grillpinnar eller kuttar hakk i trea ved oppheng av hengjekøye. Slike tiltak er ikkje i tråd med plikta i allemannsretten om varsam ferdsel. Friluftslova seier at vi pliktar å sjå etter at vi ikkje lèt etter oss staden vi har vore på, «i en tilstand som kan virke skjemmende eller føre til skade eller ulempe for noen» (friluftslova § 11). Bruk derfor tid på å rydde opp leirplassen før avreise slik at gruppa lèt etter seg minst mogleg spor – og aller helst ingen. Også støy kjem inn under dette med berekraftig ferdsel. Ta derfor omsyn til både folk og dyr når det gjeld lydnivået til gruppa.

Latrine

For mange elevar kan det vere uvant å gå på do i naturen, og klassen må derfor prate om dette. Dopapir og avføring lagar synlege og utrivelege spor i naturen. Korleis kan vi då praktisere sporlaust dobesøk?

Dersom de lagar ei latrine på leirplassen, tek de omsyn både til naturmiljøet og til andre som ferdast i området. Bruk spade til å stikke ut torg/vegetasjon der latrina skal vere. Dette legg de tilbake når latrina blir dekt. På vinteren kan ein metode vere å setje opp ein levegg og grave eit djupt, langt og smalt hòl i snøen som ein kan huke seg ned over. Det er lurt å lage ei grop på sida for brenning av dopapir. Bygg alltid latriner eit stykke unna vasskjelder og stader der folk ferdast.

Viss vi ikkje har latrine tilgjengeleg, må avføring gravast/steinast godt ned, slik at ho er godt skjult for både folk og dyr. Også alt av dopapir må vi fjerne, ved å grave det godt ned i jorda, brenne det (viss ikkje brannfare) eller ta det med heim i søppelpose. Våtserviettar og hygieneartiklar må alltid takast med som søppel.

Meir om 🧼Hygiene på tur (nynorsk) og 🚽Korleis gå på do ute (nynorsk) .

Bålfyring

Bål på tur er ein tradisjon i Noreg. Samtidig skaper både bålplassen og henting av ved synlege spor i naturen. I populære turområde kan det ofte vere mange bålplassar rett i nærleiken av kvarandre. For å unngå dette er det fint å bruke ein allereie etablert bålplass, sjølv om han er to meter unna der gruppa helst vil lage sin. Lagar du ein ny bålplass med steinar, så legg steinane på plass igjen etter at du er ferdig med bålet, og hugs å sløkkje godt både i sjølve bålet og i ytterkanten. Prøv alltid å tenne bål på stader der det blir minst mogleg spor, og der det ikkje er brannfare. Hugs bålforbodet mellom 15. april og 15. september. I denne perioden er det likevel lov å tenne bål viss det openbert ikkje medfører brannfare (Miljødirektoratet, 2022). Det kan til dømes vere etter mykje snø eller nedbør. Rydd alltid bålplassen godt etter bruk. Søppelbrenning i bålet er ikkje ønskjeleg.

Å sanke ved til eit bål er ein allemannsrett. Retten er likevel avgrensa til å sanke den veden du treng for å lage bål medan du er på tur. Du må berre ta dødt vyrke og ikkje øydeleggje levande tre. Bålved må hentast på ein skånsam måte. Det er dårleg skikk og altså i strid med allemannsretten å sage av greiner på tre. Bruk helst laus nedfallskvist og greiner som ligg på bakken. Ver spesielt omsynsfull i gammalskog av furu og gran. Unngå å brekke av tørrgreiner på både levande og døde tre. Ein god skikk er å ta med eigen ved til bålet. Dette er ekstra aktuelt i område med stor ferdsel. I verneområde er det ofte eigne reglar for det å hente ved og tenne bål.

Les meir om 🔥Bål (nynorsk).

Omsyn til dyr og fuglar

Berekraftig og naturvennleg ferdsel inneber òg å vise omsyn til dyre- og plantelivet. Fuglar er utsette for forstyrringar, spesielt i tida då dei har egg og ungar. På fjellet og ved kysten er det mange fuglar som har reir på bakken. Egga deira har svært god kamuflasje, og det er fort gjort å trakke i eit reir. Dersom foreldra blir skremde vekk frå reiret, er egga meir utsette for å bli etne av til dømes kråkefugl, måkar og rev. Ver derfor spesielt merksam på fuglelivet i starten av sommaren når det er hekketid. Fuglar som har reir eller ungar, vil ofte varsle med skarpe lydar når folk eller dyr kjem i nærleiken. Ulike fugleartar har ulik toleranse for å bli forstyrra. Mange rovfuglar er skye, og mange av dei har små bestandar. Trekk dykk roleg tilbake om de kjem nær reir, ungar eller sårbare fugleartar på tur med klassen.

Dette omsynet gjeld òg dyrelivet, spesielt i paringstida, i yngletida og om vinteren. Hugs at alle dyr er freda – med mindre det er sett jakttid på dei. Vinteren kan vere ei tøff tid for mange dyr. Dagane er korte, vêret er krevjande, og det er vanskeleg å bevege seg i snøen. I tillegg kan det vere matmangel. Vis derfor stort omsyn når de møter dyreliv vinterstid. Dyra kan sjå uforstyrra ut, men sannsynlegvis blir dei stressa og bruker dermed unødig energi. I tillegg mistar dei verdifull beitetid på å følgje med på oss menneske. Dersom dyra endrar åtferd på grunn av oss, bør vi trekkje oss tilbake. I Noreg har vi både villrein og tamrein i fjellet. Seint på vårvinteren er reinsdyra ekstra utsette. Då tærer reinen på dei siste feittreservane før snøen smeltar, og dei kan byrje å beite friske vekstar. I tillegg er simlene (hodyra) drektige og treng all energien sin til å føde kalv, produsere mjølk og finne beite. Det er derfor veldig viktig å unngå å forstyrre dyra på denne tida av året.

Les meir om 🦊Dyr og spor (nynorsk).

Villrein og ferdsel

Leveområda til villreinen er under press

Villreinen er svært sky, han lever i flokk og har eit nomadisk levesett. At han både er sårbar for forstyrringar og stadig er på vandring mellom ulike beiteområde, gjer at villreinen òg har behov for store areal. Men villreinen taper stadig i kampen om areala. Kunstige barrierar hindrar villreinen i å bruke dei naturlege trekkrutene sine, og reinen lèt seg lett forstyrre og fortrengje.

Også du som berre er på besøk i villreinfjellet, kan påverke dyra negativt. Vi skal ikkje slutte å bruke fjellet av den grunn, men vi kan ta omsyn, og vi kan leggje til rette.

På hjul i naturen

Bruker vi sykkel i naturen, må vi ta nokre omsyn (Miljødirektoratet, u.å.). I utgangspunktet kan vi etter allemannsretten sykle fritt på stiar og vegar som går i utmark. På høgfjellet kan vi òg sykle utanfor stiar og vegar. Hugs likevel at høgfjellsnaturen er spesielt sårbar for terrengslitasje. Elsyklar kan ofte brukast i utmark tilsvarande vanleg sykkel, men denne typen sykkel blir ikkje omfatta av allemannsretten. Kommunane eller grunneigarar kan derfor bestemme at elsykkel ikkje kan brukast i enkelte område. I verneområde er det ofte eigne reglar for sykkel, spesielt elsykkel. Der må du sjekke lokale verneforskrifter. Hugs at alle syklar kan gi langvarige spor i landskapet, spesielt i fuktige område. Ber gjerne sykkelen gjennom myrområde, og unngå å sykle på sårbare stiar rett etter nedbør. Pass på at du ikkje utvidar stiar ved å sykle utanom vassdammar og hinder. Vis omsyn til turgåarar og dyreliv, og tilpass farten til underlaget og breidda på stien.

Omsyn til næringsinteresser

På tur i naturen pliktar vi å ta omsyn til andre – også dei som driv næring i naturen. Skogen vi ferdast i, er eigd av ein grunneigar. Mykje av den lågareliggjande skogen i Noreg blir driven som produksjonsskog. Det vil seie at det blir planta, tynna og hogge i skogen. For å ta omsyn til skogbruket er det viktig at vi ferdast varsamt i plantefelt, at vi ikkje skader verken små eller store tre, og at vi viser varsemd ved tenning av bål.

Utmarka blir også brukt som beite for sau, geit, storfe og tamrein. Pass alltid på å lukke igjen grinder etter deg. Må du klatre over gjerde, så pass på at du ikkje øydelegg dei. Unngå å skremme dyr på beite – ta heller ein omveg rundt flokken. Ta alltid med deg søpla heim, slik at ho ikkje kan bli til skade for dyra.

Les meir om omsyn til 🦌Reindrift og samisk kultur (nynorsk).

Verneområde

Ver merksam på om det finst etablerte verneområde der du planlegg tur med gruppa di. Område som er verna som nasjonalpark, landskapsvernområde eller naturreservat, har eigne forskrifter som alle besøkjande må ta omsyn til. Desse områda er verna for å ta vare på både landskapet og artane som held til der. Vis derfor ekstra omsyn ved ferdsel i slike område.

Berekraftige val i friluftslivet

Tekst

• Inger Wallem Krempig og Elisabeth Enoksen, Snuitide (2022)
• Tekst «Villrein og ferdsel»: Ingeborg Wessel Finstad, DNT (2022)
• Tekst «Bærekraftige valg i friluftslivet»: Cathrine Dunker Furuly og Ragnhild Kjeldsen, NDLA, 16.03.2021
• Tekst «Oppgaver berekraft og sporlaus ferdsel»: Gina Wigestrand, Snuitide (2022)