Kort om reindrift
- Reindrift finst over store delar av Noreg, spesielt i dei nordlegaste fylka.
- Reindrift er ein viktig del av samisk kultur og naturbruk.
- Reindrift er ofte basert på nomadisk kultur, der reinflokken blir flytta mellom sommar- og vinterbeite.
- Samisk reindrift blir driven av sidaer. Ein sida er eit arbeidsfellesskap som ofte er ei familiegruppe.
- Det er viktig å ikkje forstyrre reinflokken i paringstid og kalvingstid.
- I samisk kultur blir heile reinsdyret utnytta, og det blir laga mat av både kjøt og innmat.
- Samiske stadnamn er beskrivande og kan fortelje mykje om eit område og korleis det har vore brukt.
Utbreiinga av reindrifta
Reindrift blir ofte knytt til samisk kultur. Sjølv om den samiske kulturen er svært mangfaldig, er reindrift likevel ein viktig del av denne kulturen. I Skandinavia trur ein at det har vore halde tamrein sidan 1500–1600-talet.
Dagens reindriftsutøvarar har i all hovudsak simler og kalvar i flokkane sine. Det er for å optimalisere kjøtproduksjonen, som er hovudinntektskjelda i reindrifta. Reindrifta går hovudsakleg føre seg i det samiske reindriftsområdet. Dette området strekkjer seg frå Finnmark i nord til Engedal i Hedmark i sør, og dermed er nesten 40 prosent av landarealet i Noreg reinbeiteområde. Det blir òg drive samisk reindrift i Trollheimen. I tillegg til den samiske reindrifta går det føre seg avgrensa reindrift i fjellområda i Sør-Noreg organisert av eigne tamreinlag. Det samiske reindriftsområdet er delt inn i 82 reinbeitedistrikt (Landbruksdirektoratet, u.å.). Eit reinbeitedistrikt utgjer ei administrativ eining for éin eller fleire sidaer. Ein sida er ei familiegruppe eller eit arbeidsfellesskap som samarbeider om dei ulike oppgåvene som inngår i reindrifta.
Nomadisk næring
Dei samiske reindriftsutøvarane har rettar til å drive reindrift baserte på sedvane og «alders tids bruk». «Alders tids bruk» er eit juridisk omgrep som betyr at ein har brukt området i lang tid og har rett til å bruke det uavhengig av kven som eig grunnen. Reindriftsretten i dag omfattar rett til beite for rein, ferdsel og flytteleie for reinen innanfor det definerte samiske reindriftsområdet. Reindriftsretten inneber òg at det er avgrensa kva inngrep som kan gjerast i samiske reinbeiteområde (Ravna et al., 2022).
Reindrift er basert på at reinen skal beite på utmarksbeite, og følgjer ein bestemt årssyklus med flytting frå ulike beiteområde gjennom året. Finnmark er det største reindriftsområdet; her finn vi nesten tre av fire tamrein (Reinbase, u.å.). I Finnmark er det nomadisk drift. Det vil seie at reinen vandrar gjennom året. Om sommaren beitar reinen i kystnære område.
Når vinteren kjem, blir reinen flytta til dei tørre og kalde viddene i indre Finnmark. Det gjer at reinen får tilgang til dei beste beita både sommar og vinter. Flyttinga skjer ved at reinen blir driven ved hjelp av snøskuter eller terrengkøyretøy. I tillegg blir det brukt gjetarhundar. I nokre tilfelle blir reinen flytta ved hjelp av trailer. Over sjøområde blir reinen ofte flytta med militærprammar, medan nokre sidaer lèt flokken symje. I kystområda frå Troms til Nord-Trøndelag er beitemønsteret meir samansett. Her kan reinen vere meir stasjonær, eller han kan flyttast mellom ulike beiteområde.
/w=3840,quality=90,fit=scale-down)
Tradisjonell og moderne drift
I dag er reindrift ei modernisert næring med bruk av motorkøyretøy og moderne teknologi. Men sjølv med moderne teknologi tilgjengeleg er reindriftsutøvarane framleis avhengige av tradisjonskunnskapen som er opparbeidd gjennom mange generasjonar. Spesielt samspelet i naturen og korleis ein bruker beiteområda under skiftande vêrforhold, er viktig for at ein skal kunne gi reinflokken dei beste beiteforholda.
Reinflokkane går for det meste fritt i naturen, og i samband med merking av kalvar, medisinering og uttak av dyr til slakt samlar reineigarane flokken sin. Då blir dyra leidde inn i det som blir kalla reingjerde, og til slutt hamnar dei i giirdnu, eller «kverna» på norsk. Giirdnu er eit lite gjerde der delar av flokken blir tekne inn og reindriftsutøvarane jobbar med å ta tak i kvart dyr for å skilje dei frå kvarandre og gjere den jobben som kvart dyr krev. Arbeidet med dyra i kverna er noko alle i sidaen deltek i, og det kan vere hardt fysisk arbeid. Medlemmene i sidaen har ulike arbeidsoppgåver.
Kunnskapsoverføring skjer ved at dei ulike generasjonane deltek i og samarbeider om arbeidsoppgåvene. Her deltek òg barna saman med dei vaksne for å lære korleis arbeidet går føre seg. Barna startar med enkle arbeidsoppgåver. Etter kvart som dei blir eldre og viser at dei meistrar arbeidet, deltek dei meir og meir i alt som skjer rundt reinflokken. Ei slik tradisjonell kunnskapsoverføring og læring gjennom dei eldre er framleis ganske vanleg i samiske kulturar.
Dei åtte årstidene
Reindrifta er styrt av skiftingane i naturen. Derfor er det interessant å sjå at året ofte blir delt inn i åtte årstider i samisk kultur. Dette gjer den tette tilknytinga til naturen tydeleg.
- Vårvinter (giđasdálvi): Vårvinteren byrjar i februar/mars og varer ut april.
- Vår (giđđa): Våren byrjar i april og varer til ut i mai.
- Vårsommar (giđasgeassi): Vårsommaren byrjar i mai og varer til ut i juni.
- Sommar (geassi): Sommaren byrjar i juni og varer til ut i august.
- Haustsommar (čakčageassi): Haustsommaren byrjar i august og varer til ut i september.
- Haust (čakča): Hausten byrjar i september og varer til ut i november.
- Haustvinter (čakčadálvi): Haustvinteren byrjar i november og varer til ut i desember.
- Vinter (dálvi): Vinteren byrjar i desember og varer til ut i februar/mars året etter.
Fleire av månadene i året har samiske namn som er knytte til reindriftsaktivitet. Til dømes heiter mai miessemánnu, «kalvmånaden», fordi det er då reinkalvane blir fødde. Oktober heiter golggotmánnu, «brunstmånaden», fordi det er då reinoksane er i brunst.
Ferdsel i reindriftsområde
Ei utfordring for berekrafta i reindriftsnæringa er auka ferdsel i beiteområda. Reindrifta nyttar seg av område med knappe ressursar og er sårbar for forstyrringar som fører til at reinen ikkje får nok ro til å beite. På vårvinteren tærer reinen på dei siste feittreservane og treng beitetid. Spesielt i kalvingstida i mai er reinen ekstra sårbar, og det er då særleg simlene (hodyra) med kalv som ikkje skal forstyrrast. Dersom de planlegg ein friluftslivstur i eit område med reindrift, er det viktig at de orienterer dykk på førehand om det kan vere dyr i området, slik at de kan unngå kalvingsområda og viktige trekkvegar. Unngå å skremme rein som er samla. På hausten er det viktig for reinflokkane å få ro i paringstida. Ta gjerne kontakt med dei ansvarlege reineigarane for å undersøkje om det er rein i området eller annan aktivitet knytt til reindrifta der de har tenkt å dra på tur. Kanskje det òg byr seg eit høve for eit besøk ved eit reingjerde eller annan kontakt med reindriftsutøvarane? Ta òg omsyn dersom de kryssar reingjerde. Ikkje trakk ned gjerda, og lukk grinder etter dykk.
Samisk kultur og friluftsliv
Det finst opphavleg ikkje eit eige ord for friluftsliv i samiske språk, og friluftsliv som omgrep og fenomen kan ikkje sidestillast med samisk naturbruk. I samiske språk er det fleire omgrep som kan knytast til aktivitetar ute og det å drive med friluftsliv. Det å meistre å vere i naturen, til dømes gjennom å lage bål, bevege seg i naturen og handtere verktøy, er høgt verdsett i samisk kultur. Slik meistring kan knytast til det nordsamiske omgrepet birgen, som blir forstått som å «klare seg sjølv i alle situasjonar». Omgrepa olgustallat/olgodaddat («å gjere aktivitetar utandørs») og meahccástallan («arbeidsaktivitet i naturen»), kan òg samanliknast med noko av det vi kanskje tenkjer på som friluftsliv.
Samisk kulturutøving gjennom reindrift
Samisk kultur er ofte kjenneteikna av eit nært forhold til naturen. Reindrifta har vore og er framleis viktig. I tillegg har samane frå gammalt av hausta bær, kjøt, fisk og ulike naturmateriale frå naturen. Duodji er ordet som blir brukt om samisk handverk der ein nyttar naturmateriale for å lage reiskapar og pyntegjenstandar. Frå reinsdyra har samane fått skinn, bein, sener og gevir som har vore brukte og framleis blir brukte i duodji. I samisk mattradisjon basert på bruk av rein har samane alltid vore gode på å utnytte så mykje som mogleg av dyret.
Mattradisjonen heng nært saman med det at samane levde tett på naturen og var avhengige av å utnytte ressursane. Både kjøt, innmat og bein blir brukte i matlaginga. Å tørke og røykje kjøtet var vanleg for å konservere det i ei tid då frysarar og kjøleskap ikkje var vanlege. Framleis tørkar og røykjer samane reinkjøt, men no gjer dei det meir av omsyn til smaken enn for oppbevaring. Bidos (ein slags lapskaus), blodpølse, blodpannekake og rein-buljong er døme på tradisjonelle samiske matretter.
Samiske kulturspor i landskapet
I reindriftsområda kan ein finne mange kulturspor etter reindrifta. Reingjerde, både forlatne og nye, buplassar og bålplassar kan vise at det har vore og er reindrift i området. Inne i reingjerdet trakkar og gjødslar reinen jorda slik at området etter kvart får ein grasrik vegetasjon som tydeleg skil seg frå annan vegetasjon i nærleiken. Har du auga med deg når du ferdast, vil du kunne sjå slike gamle kulturmiljø og kjenne dei igjen på vegetasjonen. Gamle reingjerde bestod ofte av stein eller tre og ris, og der kan det òg vere restar etter sjølve innhegningane. I tilknyting til slike gamle reindriftsgjerde kan ein òg finne spor av gamle lavvo-plassar.
Lavvo
Lavvo er samane sin tradisjonelle bustad, som dei ofte tok med seg og budde i når dei flytta rundt med reinflokken. Ein lavvo har eit rammeverk av fleire lange teltstenger eller «rajer» som er sette skrått i bakken og samla i toppen. Teltduken kunne i eldre tid vere av reinskinn eller ullstoff. I ein moderne lavvo er duken gjerne av eit kraftig lerretsstoff. Det er ein open eldstad midt i lavvoen, árran, og røyken frå bålet kjem ut gjennom opninga i taket der rajene møtest. Golvet i ein tradisjonell lavvo er dekt av eit lag bjørkeris med reinskinn oppå. I friluftslivet er mange kjende med lavvoen i den endå meir moderne utgåva der teltduken er av nylonstoff og det berre er ei stong i midten som held lavvoen oppe.
Offerplassar
I samiske kulturlandskap vil ein òg kunne finne spor etter gamle offersteinar (seidar) og offerplassar. I eit ope viddelandskap var dette ofte markerte, store steinar eller flyttblokker som både fungerte som naturlege vegvisarar og blei brukte som offerplassar. Ofte kan ein finne gjenstandar som reingevir og andre små «gåver» ved slike stader. Dersom du oppsøkjer eller kjem forbi ein slik stad, bør du vise respekt for staden og det han har betydd og kanskje framleis betyr for samisk kultur. Denne respekten inneber å ikkje leggje igjen noko for moro skuld.
Samiske stadnamn
Samiske språk er beskrivande, og mange gonger treng vi fleire ord på norsk for å omsetje eitt samisk ord. I samiske område har stader ofte både eit samisk og eit norsk namn. Det er ikkje alltid samsvar mellom desse to. Ved å få kjennskap til enkelte vanlege samiske omgrep kan vi forstå og tolke landskapet på ein annan måte enn vi kan ut frå den informasjonen som norske stadnamn gir. Naturen har vore sett på som ein ressurs for samane, og mange stadnamn kan spegle korleis staden og området har vore – og framleis er – i bruk, og kva som kjenneteiknar landskapet. Eit døme på dette er fjellet Sorbmegáisá i Nord-Troms. Sorbmi betyr «forulukke», og Sorbmegáisá betyr «fjellet der ein lett kan forulukke».
Lesetips
Boyne, H.P. & Nordsletta, S. (2021) Samiske naturbenevnelser. Forfatternes forlag.
Reindriftskart, NIBIO (u.å.). Kilden, NIBIO. Henta 10.06.2022 frå https://kilden.nibio.no/?X=7334000.00&Y=400000.00&zoom=0&lang=nb&topic=reindrift&bgLayer=graatone_cache
Senter for samiske studier ved UiT (u.å.). Reaidu. Henta 10.06.22 frå https://result.uit.no/reaidu/
Tekst: Elisabeth Enoksen og Inger Wallem Krempig, Snuitide (2022)