I Noreg har vi høge fjell og djupe dalar. Mykje av landskapet vi ser i dag, blei danna under istida. Fjordane våre er dalar som er overfløymde av vatn, og den djupaste fjorden er over 1000 meter djup. Desse er det isen som har grave ut. Vil du lære meir om korleis landskapet i Noreg eigentleg har blitt forma? Og er alle steinar gråstein?
Norsk landskap
Landskapet i Noreg utviklar seg framleis, og heile tida er det krefter som endrar landet vi ser rundt oss. Vi skil mellom indre og ytre prosessar, høvesvis vulkanisme og skråningsprosessar. Skråningsprosessar er ras og skred som stadig endrar fjellsidene. Vatn er ein viktig del av skråningsprosessane, sidan elvar arbeider seg nedover i fjellet på vandring mot havet og påverkar stabiliteten til fjellet. Teoretisk sett vil Noreg, etter mange millionar år, bli tært ned til eit flatt land. Dette er (heldigvis) ikkje dei einaste kreftene som verkar, og sannsynlegvis – etter endå fleire millionar av år – vil landet heve seg igjen.
Jordas geologiske historie
Jorda blei til for omtrent 4,6 milliardar år sidan. Ho består av ein smelta indre kjerne og ei hard ytre skorpe av kontinent og havbotn, sjå illustrasjonen. Alt dette beveger seg heile tida, og vi kallar det kontinentaldrift. Livet på jorda ser ut til å ha oppstått for rundt 3,5 milliardar år sidan, men heile fire gonger har nesten alt liv blitt utrydda. Eit vanleg døme er då dinosaurane døydde ut for ca. 65 millionar år sidan. Fjell oppstår og forsvinn, og vatn er det mest endrande elementet. Mykje av fjellet i Noreg har blitt skove, folda og endra. Spesielt då Noreg og Grønland kolliderte (!) for omkring 400 millionar år sidan (i det vi kallar den kaledonske fjellkjedefoldinga), hadde vi skikkeleg flotte fjell.
Ein kan tenkje seg at Noreg på den tida likna dagens Himalaya, men seinare blei erodert ned til havnivået. Men ikkje fortvil, for omtrent 66 millionar år sidan byrja ei ny landheving, og dermed fekk isen under istidene høve til å forme dalane slik vi ser dei i dag.
Jorda har gått gjennom over 40 istider dei siste 2,8 millionar åra. Før dette var det lange periodar med tropisk klima over nesten heile jorda. Årsakene til at istidene oppstod, er svært komplekse, men éi av dei er at kontinenta har bevegd seg nordover og hindra havstraumane i å frakte varmt vatn til dei nordlege delane av kloden. Det overordna mønsteret har vore istid i 100 000 år og mellomistid i 10 000 år. Vi lever i ei mellomistid no, som har vore meir stabil, varmare og lengre enn dei førre. Dette kan tyde på at det er lang tid til neste istid. Førre istid varte frå 120 000 år sidan til 10 000 år sidan – i heile 110 000 år! Under istidene blei utsjånaden til Noreg, slik vi kjenner det, danna. Sånn sett kan vi nok takke istida for mykje av turismen, og ikkje minst vasskrafta, vi har i dag. Den vesle istida varte frå 1350 e.Kr. til 1850. Istida oppstod antakeleg på grunn av ein periode med lite solaktivitet som gav ustabilt klima. Vêret svinga frå ekstrem tørke til flaum, i tillegg til at det vare store temperatursvingingar i løpet av få år. Men den generelle tendensen var kaldare klima på heile jorda.
Landskapsdanninga i Noreg
Den siste istida har etterlate seg mange spor i Noreg. Perioden var ikkje ei konstant istid, men hadde mange temperatursvingingar. I varmare periodar kunne til dømes tilpassa dyr som mammut leve i Gudbrandsdalen. Under den største utbreiinga av innlandsisen strekte han seg heilt til Polen, Tyskland og Frankrike. Noreg låg til tider under ei tjukk kappe av is som pressa ned jordskorpa. Då isen forsvann, heva landet seg, mest i innlandet og mindre på kysten. Dette veit vi fordi den marine grensa, havnivået etter siste istid, i dag ligg opptil 220 meter over dagens havnivå, til dømes i indre deler av Oslofjorden og Trøndelag. Enkelte stader i landet var isen over 2000 meter tjukk. Nokre stader, slik som i Bottenviken (den nordlegaste delen av Austersjøen, mellom Sverige og Finland), var nedpressinga frå isen så stor at landet hevar seg betydeleg den dag i dag.
Under innlandsisen finn vi mykje sand, grus og steinblokker, desse skurar underlaget og er viktige faktorar for å danne landskapet. Spora ser vi i dag som skura fjell, spesielt på Vestlandet. Her er landskapet svært prega av den siste istida. På Austlandet er det spor etter meir enn éi istid, men her er landskapet i større grad prega av den gravande krafta til elvane i nyare tid. Årsaka til dette er at innlandsisen som låg over Austlandet, var ein kald bre, frosen fast til underlaget, medan på Vestlandet var isen på trykksmeltepunktet og kunne skure underlaget med stadige framrykk og tilbaketrekkingar.
Fjordar og U-dalar
«En skikkelig U-dal er alltid et forfriskende syn. Jeg håper du syns det samme. Jeg har ofte litt vanskelig for å snakke med folk som liker V-daler.» Erlend Loe i Jotunheimen – Bill. mrk. 2469.
Fjordar og U-dalar blir danna ved at isbreane legg seg i svakheiter i berggrunnen eller straumar i dalar som var der før istida byrja, sjå figuren til høgre. Gjennom tusenvis av år grev breen seg ned i berggrunnen og utdjupar gamle dalar eller lagar nye. Isen smeltar der trykket er stort, og frys der trykket er mindre. Dette fører til at steinar blir sprengde laus frå fjellet der smeltevatn renn ned i sprekkar og frys. Vatn utvidar seg med nesten 10 prosent når det frys, og det får ei enorm sprengkraft. Rundsva blir danna på denne måten, breen skurar på breretningssida og sprengjer laus stein på lesida. Deretter blir steinane frakta på breen eller i smeltevatn fram til brekanten. Her blir steinane liggjande igjen når breen trekkjer seg tilbake, eller når breelva mistar kraft. Ein fjord er, enkelt sett, ei overfordjuping av ein dal.
Då breen forsvann, blei dalen fylt av sjøvatn – naturleg nok. Sognefjorden er danna slik, og er faktisk opp til 1300 meter djup. U-dalar er danna av brear, medan V-dalar er gravne ut av elvar. Mange U-dalar har blitt V-dalar i ettertid, då elvane har skore seg ned i botnen.
Illustrasjonen viser danninga av norske fjordar. 1: den paleiske overflata nær havnivået 2: heving av landmassane i tertiærtida og byrjinga på ein dal ved elveerosjon 3: utforming av ein fjord ved breerosjon 4: dagens situasjon, der fjordsidene blir endra av ras og sediment og akkumulerte på fjordbotnen.
Eit breelvdelta blir til ved at elva renn ut i ein innsjø eller i havet og mistar krafta si når ho treffer djupt, stilleståande vatn. Leire, silt, sand og grus blir liggjande igjen, sortert etter tyngdekrafta i elvestraumen. Dei aller minste partiklane blir avsette til slutt, altså lengst frå kysten/breidda. Etter istida endra havnivået seg i forhold til fjella. Derfor finn vi breelvdelta på unaturlege stader, ofte langt inne på land.
Ablasjonsmorenar er dei massane av sand og stein som låg oppå eller inni breen då han smelta bort. Desse har blitt liggjande igjen på dei merkelegaste stader, og er ofte forklaringa på korleis svære, einslege steinblokker kom seg midt inn på vidda.
Ryggformasjonar
Ryggformasjonar finn vi over heile Noreg. Desse kan delast inn etter danningsmåte. Morenar blir danna av at breen dyttar lausmassar framfor seg og det blir danna ryggar som ofte kan følgjast mange kilometer. Nokre ryggar blir danna under breen ved at vatn fyller holrom og tunellar med sand og grus, og når breen smeltar, ligg dei igjen som ryggformasjonar. Desse kallar vi eskerar. Drumlins er ein annan type moreneryggar, men desse er forma av botnmorenar, altså lausmassar under breen. Dei har ofte ein kjerne av fjell, som var grunnen til at lausmassane samla seg.
Jettegryter
Jettegryter blir truleg danna ved at smeltevatn langs ytterkanten av ein bre finn søkk i fjellet. Dersom forholda er gode, legg det seg steinar her som byrjar å rotere. Etter lang tid sliper desse steinane seg ned i grunnfjellet. Mange jettegryter er faktisk fleire titals meter djupe. Dei finst i alle storleikar, også langs dagens elvar. Nokre enorme jettegryter som vi finn høgt til fjells, er heilt tørre i dag. Desse blei forsynte av vatn frå ein smeltande innlandsis.
Lausmassar og jordbruk
Nesten alle lausmassar (det vil seie leire, silt, sand, grus og stein) blei frakta dit dei er i dag, av isen og breelvane i den siste istida. Det er berre på Austlandet vi finn eldre førekomstar av lausmassar. Desse lausmassane danna grunnlaget for jordbruket i Noreg i dag. Dei beste jordbruksbygdene i Noreg ligg på gamle elvedelta. Unntaka er på Austlandet, på Jæren og i Trøndelag, der det beste jordbruket har oppstått ved heving av tidlegare sjøbotn. Her blei det avsett fin leire som er ideell for jordbruk.
Botnbrear og tindar
Slike finst det mange av i Noreg. Fjella i Noreg er gamle og har gjennomgått fleire istider, og mange av dei er sterkt prega av at brear har skura dei. Spesielt botnbrear har stått bak dei skarpaste tindane våre: På lesida av fjell vil snø som blæs med vinden, leggje seg i søkk og etter kvart danne små brear som grev seg inn i fjellsida. Skråningsprosessar som steinras og elvar vil vere med på å danne dei tynne ryggane. Gjennom fleire istider vil fjellet få bratte kantar og bli både smalare og spissare.
Vind og bølgjer
Vind og bølgjer endrar òg landskapet, men det er først og fremst dei steinane som blir frakta med vinden eller bølgjene, som er harde nok til å forme. Kannesteinen ved Måløy er danna av erosjon frå bølgjene. Vind og sand kan sandblåse steinar og flytte sanddyner over lange distansar.
Skuringsstriper
Skuringsstriper er danna ved at stein som er frosen fast under breen, har skura berggrunnen. Skuringsstripene kan seie noko om retninga innlandsisen hadde under den siste istida. Nær dagens brear kan vi sjå heilt ferske skuringsstriper på berga.
Éin ting er korleis landet rundt oss har blitt danna, ein annan ting er kva vi faktisk ser. I neste avsnitt får du ein kort gjennomgang av dei vanlegaste bergartane våre.
Stein
På godt norsk kallar vi ofte bergartar for stein. Stein kjem i alle moglege fasongar, fargar og smakar (!). Men om vi skal vere meir presise, er ikkje stein berre stein; det er ulike typar bergartar. Bergartar er bygde opp av mineral, altså naturlege uorganiske stoff med faste kjemiske og fysiske eigenskapar. Ein bergart kan vere samansett av fleire mineral, som er kjenneteikna av at dei tilfører ulike eigenskapar til bergarten. Nedanfor ser du dei vanlegaste minerala.
_2/w=1080,quality=90,fit=scale-down)
Bergartar
Vi skil mellom tre typar bergartar: magmatiske, sedimentære og omdanna. Magmatiske bergartar er danna ved vulkansk aktivitet eller djupt i jordskorpa. Sedimentære bergartar er danna ved akkumulert avsetning av sand, stein, kalk eller organisk materiale. Trykket frå dei overliggjande massane fullfører transformasjonen til ein bergart. Omdanna bergartar stammar frå magmatiske og/eller sedimentære bergartar, men har gått gjennom ein metamorfose under høgt trykk og temperatur.
_6/w=1080,quality=90,fit=scale-down)
_7_(37030996015)/w=1080,quality=90,fit=scale-down)
No har du fått ein kort og overflatisk introduksjon til korleis Noreg blei skapt. Eit søk på internett eller eit besøk på det nærmaste biblioteket gir deg mykje meir informasjon – og som turleiar og vandrar i norsk natur har du eit unikt høve til å studere feltet på nært hald. Nytt høvet, då vel!
Aktuell litteratur for vidare lesing
- Steinar Skjeseth: «Norge blir til». Schibsted 1996
- Ivar B. Ramberg, Inge Bryhni, Arvid Nøttvedt og Kristin Rangnes: «Landet blir til – Norges geologi». Norsk Geologisk Forening
Tekst: Sunniva Solheim Vatle, 2010, Turlederboka, DNT