Heimelaga turmat på 1, 2, 3
Skal du ut og gå over lengre tid, vil eit kjapt reknestykke vise at det blir ganske dyrt å leve av ferdigmat. Er du i tillegg oppteken av kva du et, kan det fort bli vanskeleg òg. Derfor kan eg tilrå å gjere som vi gjorde då eg og brørne mine skulle til Bjørnøya i to månader: Vi fekk tak i mat som hadde gått ut på dato, laga til og tørka alt sjølv.
Undervegs lærte vi kor mykje ein faktisk kan tørke, kor lite det veg, og kor lite plass tørka mat tek. Kvaliteten blir ypparleg, og vi slapp å få i oss ei mengd tilsetjingsstoff. Du kan tørke det meste av frukt, grønsaker og kjøt. Det er best om maten blir kutta i små bitar og ikkje inneheld for mykje feitt. Feitt kan bli harskt, og det er verken godt eller sunt.
Prøv deg fram med det du liker best eller har liggjande heime. Mange grønsaker kan bli litt tørre viss dei har lege for lenge i kjøleskapet, og er kanskje ikkje så delikate, men dei er framleis meir enn gode nok til tørking.
Få i deg nok kaloriar
På langtur bør du passe på at du har med deg nok energi (kaloriar). Du forbrenner 4000–5000 kaloriar i løpet av eit døgn på tur. Dette varierer mykje frå person til person, og på ein skikkeleg hard dag kan du fort forbrenne så mykje som 10 000–12 000 kaloriar. I tillegg treng kroppen fiber, protein og vitamin.
Gode kjelder er ulike typar kjøt. Brokkoli, gulrøter, blomkål og kålrot er døme på næringsrike grønsaker, og tilset du litt løk og mais, får du ein herleg smak og eit fargerikt måltid. Egg kan òg tørkast, frå finhakka eggerøre. Til dessert og snacks kan ein tørke nesten alle typar frukt, og dei er òg fantastiske i frukostgrauten. Generelt er det berre å bruke fantasien og lage noko du synest er godt. Det meste kan tørkast.
Tørk i maskin eller steikjeomn
Mattørking er ein eldgammal konserveringsteknikk. Tidlegare har ein tørka mat i sola eller over omnen inne i huset, men no finst det gode tørkeomnar som tørkar maten i løpet av nokre timar.
Skal du tørke din eigen turmat, kan du òg bruke din eigen steikjeomn. Set omnen på 100 grader, og la døra stå open. Tørking i vanleg steikjeomn tek tid, så her gjeld det å ha tolmod. Om du planlegg å tørke større mengder, bør du låne eller investere i ein dehydrator, det vil seie ei mattørkemaskin. Dette er eit skap med ei varmevifte inni. I skapet har du eit sett med rister som du legg maten på. Dei kan regulerast til nøyaktige temperaturar, slik at du bevarer mest mogleg av næringa i maten.
Eg tilrår ei maskin som har vifta plassert bak og blæs lufta framover. Då får du jamnare tørking og er sikker på at maten blir heilt tørr. Nokre maskiner har vifta nedst og blæs oppover, men då vil det bli ein liten forskjell på det du har lagt nedst og øvst.
Slik gjer du
- Kutt råvarene du skal tørke, i like bitar eller skiver, maks 5 mm tjukke.
- Sprei råvarene utover på rist eller steikjeplate, og steik på varmluft med omnsdøra open. Snu og vend på bitane undervegs for best mogleg sirkulasjon.
- Avkjøl til romtemperatur, og pakk så lufttett som mogleg i boksar med lok eller posar.
- Kor lang tid du bør berekne, vil variere etter kor store råvarene er, og ut frå kvaliteten, feitt- og vassinnhaldet. Maten er ikkje ferdig tørka før råvarene er heilt frie for fukt.
(Mari Kolbjørnsrud, 2021, https://turmat.no/turtips/tork-ravarene-selv)
Kutt all maten i små bitar, helst ikkje større enn 0,5 cm. Om det er terningar eller strimlar, kan du velje sjølv, men dei bør vere omtrent like store. Skjer bort så mykje av feittet frå kjøtet som du kan, og la grønsakene ha mest mogleg «endeved»; dei tørkar mest der ein kuttar på tvers av fibrane.
Maten må som regel behandlast før han blir tørka. Kjøt skal steikjast som vanleg, men det kan steikjast på litt lågare varme og over lengre tid, slik at det blir ekstra tørt. Nokre grønsaker kan tørkast rå, som løk, paprika, sopp og tomat, medan andre bør varmebehandlast eller forvellast. Då blir bakteriar drepne, og maten blir mjukare og tørkar lettare.
Tørk og pakk
Fordel maten jamt utover bretta utan å lage haugar eller klumpar med mat. La lufta komme til. Kjøt skal tørke i ca. åtte timar på 68 grader, medan grønsaker skal ha litt lågare temperatur. Ved 41 grader bevarer du meir næring i frukt og grønsaker, men pass på at dei får lang nok tid i tørkaren. Om maten framleis er mjuk eller fuktig, bør han få stå lenger, så du ikkje risikerer at det finst bakteriar som utviklar seg.
Maten bør pakkast i lufttette posar, gjerne med ein vakuumpakkar. Då kan han halde seg i årevis. Vel sjølv om du vil lage ferdige retter eller fordele råvarene kvar for seg. Eit tips er å lage porsjonspakkar og leggje til ris, pasta eller liknande.
Den tørka maten bør få liggje i vatn nokre timar før han blir kokt opp. Då svell han opp til så godt som den originale storleiken sin og smaker ganske likt middagen du ville ha laga fersk heime.
Tørka kjøt kan etast som det er. Krydrar du det litt under steiking, blir det godt som snacks og som proteinrik, sunn og mettande turmat eller mellommåltid. Det kan òg brukast i ulike retter. Då bør kjøtet liggje i vatn i nokre timar, så det svell. Vatnet bruker du i middagsretten.
Tørk råvarene sjølv
Desse tipsa er rettleiande og må tilpassast råvarene. Prøv deg fram!
Temperatur og tidsestimat for tørking
Kjøt: 1–2 døgn, 70 ℃
Grønsaker: 1 døgn, 50 ℃
Sopp: 2 døgn, 50 ℃
Frukt: 1 døgn, 50 ℃
Bær: 2 døgn lufttørking på brett før omnstørking i 5 timar på 50 ℃–70 ℃
Nokre tommelfingerreglar og generelle tips
- Magre råvarer eignar seg betre til tørking enn feite råvarer. Magre råvarer tørkar fortare enn feite råvarer.
- Tørka magre råvarer held seg normalt òg lenger enn dei tørka feitare råvarene.
- Fjern så mykje feitt som mogleg frå kjøt, og steik det før tørking.
- Faste grønsaker med lågt vassinnhald bør som oftast kokast (forvellast) før tørking.
- Kok grønsakene passe møre i lettsalta vatn, og flytt dei over i isvatn for omgåande nedkjøling.
- Sopp som eignar seg godt til tørking, er til dømes sjampinjong, kantarell, traktkantarell, steinsopp og ung fåresopp. Reins soppen og skjer han i tynne skiver.
- Frukt med delar som ikkje skal etast, til dømes skal eller kjerne, bør reinsast før tørking.
- Bær kan gjerne tørkast heile. Sprei dei på steikjebrettet og la dei lufttørke opent i 2–3 dagar før omnstørking på 50–70 ℃. Skru gjerne temperaturen opp gradvis i løpet av omnstørkeperioden.
- Pakk råvarene i samsvar med oppskriftene du skal lage på tur. Ulike tørkevarer kan godt pakkast saman, men kjøt bør som oftast pakkes separat.
- Lag grautbase av havregryn, salt, kardemomme og mjølkepulver. Kok opp med vatn og tørka frukt eller bær for ein smakfull frukost.
- Tørka frukt er kjempegod snacks.
- Krydre gjerne frukt før tørking. Epleskiver med kanel smaker til dømes nydeleg.
- Kjøtet kan krydrast godt før steiking og tørking, og etast tørt som snacks – som amerikansk «beef jerky».
- Tørka bær kan bakast inn i brøddeig eller pannekakerøre, og gir då ein ekstra piff til lunsjen.
- Når alt er ferdig kutta opp, kan ikkje middagen lagast enklare: Kok tørka råvarer i vatn eller buljong i ca. 20 minutt og legg til ris, nudlar, pasta, couscous e.l. til slutt.
- Tørka sopp kan malast opp i kvern eller prosessor og brukast som krydder. Bruk tørka frukt, bær og krydder, og bland din eigen te.
Informasjonen er henta frå Opplysningskontoret for frukt og grønt, www.matmerk.no og eiga erfaring. Bileta er frå pixabay.com (inga krediteringsplikt).
Tekst:
«Hjemmelaget turmat på 1-2-3»: Inge Wegge. FJELL OG VIDDE 3/2018
«Tørk råvarene selv»: Mari Kolbjørnsrud (2021), turmat.no
Kolbjørnsrud, M. (2021). Tørk råvarene selv. https://turmat.no/turtips/tork-ravarene-selv
Wegge, I. (2018). Hjemmelaget turmat på 1-2-3. I Fjell og Vidde, 2018(3), s. 70–74. https://www.dnt.no/artikler/turtips/13292-hjemmelaget-turmat-pa-1-2-3/#:~:text=Skal du tørke din egen,det vil si en mattørkemaskin.
