«Det finst ikkje dårleg vêr, berre dårlege klede» er ein mykje brukt frase når det står tur på kalenderen og regnet auser ned. I dette kapittelet skal vi prøve å svare på kvifor vêret blir som det blir, korleis du kan førebu deg på det vêret du vil møte, og korleis du kan følgje med på vêret undervegs på turen.

Alle veit at vêret har mykje å seie når vi er ute. Same turen i sol eller i regn og tåke gir to heilt ulike opplevingar. Stadig må vi gjere om på planar på grunn av vêret. Men kva når vi er midt på fjellet og uvêret kjem? Er det teikn vi kan sjå etter for å finne ut om vêret skiftar? Og kor mykje kaldare blir det eigentleg når det blæs?

Vêr er kort fortalt resultatet av det som skjer når atmosfæren og havet prøver å jamne ut forskjellane mellom overskotet av energi på ekvator og underskotet av energi på polane. Over heile jordkloden blir det strålt like mykje energi ut til verdsrommet (langbølgja stråling). Samtidig blir det teke imot ujamt med energi (kortbølgja solstråling), alt etter kor høgt sola står på himmelen. Ved ekvator står sola rett over hovudet vårt, og energien treffer vinkelrett på jordkloden. Det gir meir energi inn enn i nord og sør, der solenergien kjem inn på skrått. Hadde vi ikkje hatt energitransport, så ville Nordpolen og Sørpolen berre blitt kaldare og kaldare, og ekvator ville blitt varmare og varmare.

Med utgangspunkt i denne temperaturforskjellen blir lufta sett i rørsle. Folk som er vane med å gå på tur, veit at varm og kald luft beveger seg i forhold til kvarandre (kald luft søkk ned i kuldegropa, varm luft stig opp ved taket, der du har hengt vindvottane til tørk, og så vidare). Saman med jordrotasjon er desse temperaturforskjellane ei av dei viktigaste drivkreftene i vêret på jorda. Ei vanleg inndeling er den såkalla Hadleycella, som i grove trekk beskriv dei viktigaste globale luftmassane og korleis dei beveger seg. Vi skal fokusere på resultatet av dette i våre heimlege område, og sjå på kvar alle lågtrykka kjem frå.

I overgangen mellom arktisk kald polarluft og meir temperert luft finn vi polarfronten, sjå figuren over. Dette er ei buktande grense som slyngjer seg rundt heile jordkloden, på rundt 40–70 grader nordleg breidd. Av og til strekkjer ho seg så langt sør som til Spania, av og til går grensa så langt nord som til Tromsø. Nokre stader er grensa veldig tydeleg, det vil seie at temperaturskilnadene er store over eit kort område (tette linjer). Andre stader er grensa meir utydeleg eller usynleg, det vil seie at temperaturskilnadene er små (langt mellom linjene). Grensene er buktande og varierande på grunn av jordrotasjonen, og her vil den kalde lufta prøve å presse seg under den varme lufta (frå kuldegropa hugsar vi jo at kald luft søkk), og for å få plass pressar ho den varme lufta oppover. Langs polarfronten blir det dermed danna område med luft som stig oppover. Saman med jordrotasjonen, som får litt fart på det heile, er dette er sjølve nøkkelelementet for å få danna eit lågtrykk.

Smak litt på ordet: lågtrykk – lågt trykk. I eit område med luft som stig, fjernar vi luft frå bakken. Det blir dermed eit «underskot» av luft, eller underskot av lufttrykk – det vil seie lite trykk, eller lågt trykk. Sjølve definisjonen på eit lågtrykk blir dermed at det er eit område der lufttrykket er lågare enn i omgivnadene. Dette kjem nettopp av at lufta inne i lågtrykket bevegar seg oppover. Dei oppovergåande luftstraumane er sterkast langs grenseflata mellom varm og kald luft, og langs desse frontane blir lufta avkjølt medan ho blir pressa oppover. Det blir stort sett kaldare i høgda, vanlegvis søkk temperaturen 0,6–1 grad per 100 høgdemeter. Sidan kald luft ikkje kan innehalde like mykje fukt som varm luft, blir noko av den usynlege fukta til dropar og iskrystallar og dermed synleg som skyer. Om det blir fleire og større dropar og iskrystallar enn det som kan halde seg svevande i lufta, vil dette komme ned som regn eller snø.

Lågtrykket syg luft opp frå bakken, og for at det ikkje skal bli tomt for luft nede på bakken, må noko av lufta komme ned igjen. Dermed får vi område med nedovergåande luftstraumar. Her skjer dei motsette prosessane som i lågtrykket: Lufta blir varma opp på veg ned, ho kan innehalde meir fukt, og skyer forsvinn. Dette gir då aukande lufttrykk på bakken – du ser det som ein stigande trend på barometeret ditt. Slike område med høgare trykk enn i omgivnadene blir derfor kalla for høgtrykk – og som regel betyr det klart og fint vêr. Sjå figuren med kart og satellittbilete med vêrfrontar for ei oversikt over høgtrykk og lågtrykk over Nord-Europa.

Det er verd å merke seg at klart vêr vinterstid har ein markant auke på den utstrålinga vi får frå jorda. Dette merkar vi tydelegast på klare netter, der nattetemperaturen gjerne hamnar ned på eit par kuldegrader sjølv i sommarfjellet, og vinterstid blir det fort 10–15 grader kaldare enn om det hadde vore eit tynt skylag. Denne avkjølingseffekten gjer òg at den no ekstra kalde lufta ved bakken ikkje greier å halde på fukta – det blir dogg eller rim, og gjerne tåke.

Når vi ser på eit kart med lufttrykk teikna inn som høgdekurver, får vi eit bilete av korleis vêret fordeler seg over det aktuelle området. Linjene med lufttrykk blir kalla isobarar (iso = lik, bar = trykk), og ved å sjå på desse kan vi i tillegg seie noko om vindretning og -styrke. Kort fortald blæs vinden langs trykklinjene (isobarane), og der isobarane står tett (tilsvarande der det er bratt, om vi samanliknar med høgdekotane på eit turkart), er det sterk vind. Og motsett: Der det er langt mellom kotene, er det svak vind. På biletet ser vi at det er ein del vind sør for Island, medan det er lite vind over Tyskland.

Tekst: