Uteliv har lange røter i norsk tradisjon. Ungane sprang på fjellet og gjette buskap om sommaren, og på hausten blei det plukka bær og jakta. På vinteren var det vanleg å felle tre til ved. Samane har alltid levd ute, av og med naturen. Atter andre har prøvd fangstlivet på Svalbard. Fellestrekka har vore matauk og hausting: å utnytte moglegheitene naturen gir oss som matkjelde.

Friluftsliv i Noreg og forståinga av friluftsliv i Noreg tilseier at det er eit mangfald av aktivitetar som alle kan kallast friluftslivsaktivitetar. Tidlegare var det vanleg å snakke om to tradisjonar i friluftsliv: byfriluftslivet og bygdefriluftslivet. Byfriluftslivet var inspirert av europeiske trendar og nasjonalromantikken, medan bygdefriluftslivet var knytt til det å hauste matressursar frå naturen, ofte omtalt som matauk. Fiske, jakt og anna sanking av matressursar frå naturen har vore eit viktig næringsgrunnlag for menneskeslekta gjennom fleire tusen år (Waaler, 2022). Ei av røtene til friluftsliv i Noreg finn vi nettopp i slik tradisjonell hausting og bruk av naturen.

Haustingsretten gir oss ikkje berre rett til å plukke etelege vekstar, men òg andre naturmateriale. Her seier regelverket at viss du vil plukke med deg stein, mineral, torv, mose, lav, kristtorn, rirkuler, tæger, never og bork, må du først spørje grunneigaren. Du kan likevel ta med deg mindre mengder «naturprodukt av liten eller ingen verdi», til dømes ein stein du finn i naturen, litt mose til ein juledekorasjon, skjel, tang eller døde tre og røter til å lage skulpturar med (Miljødirektoratet, 2021).

Det er viktig å hugse at allemannsretten òg inneber plikter. Allemannsretten seier at haustinga skal skje «hensynsfullt og med tilbørlig varsomhet». Dette betyr mellom anna at du ikkje skal hauste for mykje, og at du ikkje skal late etter deg unødige spor i terrenget. Det kan òg vere avgrensingar i haustingsretten i verneområde. Unngå å plukke sjeldne artar.

Les meir om

Å fiske i sjøen som ein fritidsaktivitet er som ein allemannsrett å rekne. Du har rett til å fiske frå land i utmark og frå land i område som er opne for alminneleg ferdsel, slik som moloar. I tillegg kan du fiske frå båt. Legg merke til at det kan vere lokale fredingsreglar og unntak for sjøfiske, mellom anna knytt til reiskap. Det er òg reglar for minstemål på fisk. Elvemunningar har fredingssoner, og du kan uansett ikkje fiske nærare enn 100 meter frå elvemunningar.

Moglegheita for ferskvassfiske er knytt til lakse- og innlandsfiskelova frå 1992. Ferskvassfiske for barn under 16 år er ein allemannsrett. Dei kan fiske gratis i ferskvatn etter innlandsfisk i perioden frå 1. januar til 20. august. Denne retten gjeld ikkje i vassdrag med laks, sjøaure og sjørøye. Fiskarar over 16 år må løyse fiskekort (lakse- og innlandsfisklova, 1992). Det er grunneigaren som har fiskeretten, og som dermed sel fiskekort. Ofte slår fleire grunneigarar seg saman om kortsal. Også staten kan vere grunneigar. Det er viktig at du set deg inn i dei generelle reglane for innlandsfiske og dessutan dei reglane som gjeld i det området der du har tenkt å fiske. Iblant blir det gitt eigne dispensasjonar for fisking i undervisningssamanheng. På www.inatur.no kan du kjøpe fiskekort for store delar av Noreg.

For å kunne fiske frå land treng du fiskestong, snelle med sene og eit lite utval slukar eller spinnarar for å komme i gang. Slukar kjem i alle moglege variantar, fargar, fasongar og prisklassar. Det er òg ulike slukar til ferskvassfiske og saltvassfiske. Eit billig alternativ til fiskestong er ein såkalla kasteboks, som lett kan lagast av ein tom hermetikkboks og ein trebit som du festar som eit handtak inni boksen. Knyt fast cirka 20 m sene og snurr ho utanpå boksen. Fest ein sluk i enden, og med litt trening vil du raskt kunne kaste sluken langt ut. Til isfiske trengst ei pilkestikke med sene, ei pilkeskei, ein krok og agn, til dømes maggot eller makk.

Ein fisketur utan napp eller fangst blir ofte ikkje ein god fisketur. Er det barn eller unge som skal på sin første fisketur, er det derfor smart å leggje turen til eit område der det er gode sjansar for å få fisk. Slik kan interessa fangast, og grunnlaget for eit aktivt friluftsliv som òg inkluderer fiske, kan vere lagt.

Når fisken først er landa, er det viktig å vite kva vi gjer for å avlive han og lage han til på ein god måte. Dyrevelferdslova seier at tida frå du fangar fisken, til han blir avliva, bør vere kortast mogleg, og fisken må avlivast hurtig og med minst mogleg liding. Mange har nok sett avlivingsmetoden til Lars Monsen, med fleire knyttneveslag i hovudet på fisken. I tillegg bør du bruke kniven og kutte nokre av gjellebogane på fisken slik at han blør i hel. Du kan òg knekkje nakken på fisken. Når fisken er avliva, må han òg sløyast (fjerne innvolar og det som ikkje kan etast) og reinsast så raskt som mogleg, slik at du beheld den gode kvaliteten på fisken. Bruk fisken du fangar, og ikkje fisk meir enn du har bruk for.

Det å fiske eller på andre måtar hauste frå naturen gir moglegheit for å utforske naturen som matkjelde. Ved å bruke naturen som matkjelde får vi tilgang til kortreist, økologisk og berekraftig mat som anten kan nytast på staden eller lagast til heime. Det gir ein ekstra dimensjon til haustingsfriluftslivet å lage til fisken på tur. Ta gjerne med salt, pepar, andre krydder og tilbehøyr, slik at det er mogleg å lage eit godt måltid basert på fangsten. Fisken kan steikjast, kokast, bakast, røykjast, gravast eller spekjast – variasjonsmoglegheitene er mange!

I fjøra og strandsona kan det sankast tang og tare, sniglar, skaldyr og vekstar som trivst på land i litt salthaldige miljø. Pass på å sjekke blåskjelvarselet før du et skjel du har plukka sjølv (Matportalen, u.å.). Det er fordi skjel kan filtrere giftige algar. I skogen og på fjellet kan du plukke bær, ulike plantar og sopp. Det er mange smakfulle plantar som er ukjende for dei fleste. Det er likevel viktig å ha kunnskap om kva artar som er etelege, og kva ein skal halde seg unna. Spesielt om du vil plukke sopp, er det viktig å vite kva som er gode matsoppar, og kva for soppar som kan vere giftige. Det finst òg nokre svært giftige bær og plantar i norsk natur.

Les meir om .

På tur i naturen kan vi òg plukke andre naturmateriale, til dømes mose, lav og skjel, for å bruke dei til kunstnariske aktivitetar eller naturfaglege undersøkingar. Sanking av sennegras kan knytast til samisk kultur. Sennegras er ei fellesnemning på ulike artar av storr som blir plukka, tilarbeidd og tørka og deretter kan nyttast som isolasjon i fottøy. Det er vanleg å bruke storr-artane flaskestorr, nordlandsstorr og sennegras. Alle tre er lange storrar som veks i fuktige område.

Les meir om

Hausting og sanking gir oss mange moglegheiter for eit aktivt friluftsliv. Det å leggje fiske, bærplukking, plantesanking og jakt inn som ein del av turen gir ulike innfallsvinklar til å ferdast i naturen. Denne typen ferdsel krev noko spesifikk kunnskap og nokre økonomiske investeringar. Likevel gir mange av haustingsmoglegheitene ein rimeleg tilgang til smakfulle opplevingar i tett samspel med naturen.

Tekst: Elisabeth Enoksen og Inger Wallem Krempig, Snuitide (2022)