Slik kler du deg frå topp til tå i kulde (nynorsk)

SINTEF-forskarane Julie Renberg og Øystein Wiggen forskar begge på arbeidsfysiologi med klede og aktivitet i kulde som spesialfelt.

Frå før har dei fordjupa seg i ei rekkje prosjekt som er knytte til korleis kulda påverkar oss – alt frå utvikling av overlevingsdrakter og arbeidstøy for aktivitetar i Barentshavet til korleis kulda påverkar både langrennsløparar og folk som jobbar utandørs i kaldt vêr.

– Kulde har ein stor effekt på oss menneske, og vi i SINTEF har i fleire tiår jobba med korleis vi kan fungere best mogleg i ekstreme omgivnader, seier Øystein Wiggen.

Ein ting dei begge er opptekne av, er at kulde har ulik effekt på barn og vaksne.

– Fordi barn har større overflate i forhold til kroppsmasse enn vi vaksne har, kan dei bli raskare kalde. Det er det viktig å tenkje på no når ungane er ute lange dagar i barnehagen, ute på tur og kanskje også et matpakken sin ute, seier forskar Julie Renberg.

Små fingrar og tær blir raskare kalde, og fordi barn ikkje har den erfaringa vi vaksne har med å handtere kulde, kan dei fort finne på å ta av seg vottar eller sitje for lenge i ro, sjølv om dei stort sett er veldig flinke til å halde seg i aktivitet. Det krev litt ekstra merksemd frå dei vaksne som er rundt dei.

Eit triks forskar og trebarnsmor Julie vil dele, er å fjerne solane som kjem med vinterskoa til barn, og byte dei ut med ordentlege ullsolar. Og sørg for at det er nok plass i skoa til ekstra ullsokkar.

Men kva er eigentleg den perfekte påkledninga i kulde?

Svaret frå forskarane er ikkje eintydig. Det er store individuelle variasjonar i kva folk opplever som kaldt, og ikkje minst kjem det an på kva du har tenkt å drive med i kulda. Å planleggje påkledninga etter aktivitet er nøkkelen til ei god oppleving utandørs, meiner ekspertane. Grunnregelen er å velje fleire lag med klede og sørgje for at du kan regulere talet på lag og dermed mengda isolasjon.

– Det er smart å planleggje godt og passe på at dei ulike laga fungerer fint saman. Er varmejakka stor nok til at du berre kan ta ho utanpå alt? Er glidelåsane lange nok på buksebeina, slik at du kan få på deg varmebuksa sjølv med store vintersko? Ein stor og tjukk vest kan vere eit godt alternativ som eit isolerande lag ytst, seier Øystein Wiggen

Det er viktig å vere klar over at frostskadar kan oppstå når temperaturen kryp ned på tosifra kuldegrader med vind. Særleg ansikt, hender og føter kan vere utsette for frostskadar. Huda her blir svært raskt nedkjølt, og frostskadar kan oppstå i løpet av sekund.

– Aller verst er direkte hudkontakt med kalde overflater av metall. Vi kjenner raskt når vi byrjar å bli kalde, og etter kvart vil det òg byrje å gjere vondt. Fell hudtemperaturen under 10 °C, vil vi gradvis bli nomne og miste kjensla, og då merkar vi ikkje at det blir endå kaldare. Då er det fare på ferde, seier Julie Renberg.

Flyttar vi oss nedover til armar og hender, er regelen til forskarane å gå for vottar framfor hanskar når det er skikkeleg kaldt. Igjen handlar det om overflate: Vottar har mindre overflate enn hanskar, og då blir varmetapet mindre.

– Hugs at det er lettare å halde seg varm enn å få varmen opp igjen når du først har blitt kald. Blir vottane for varme etter ei tid, så byt til hanskar. Trikset for å få den gode turopplevinga i kulda er å regulere isolasjonen etter aktivitet og vêrforhold. Då er det lurt å ha litt klede i sekken, understrekar SINTEF-forskaren.

Mange har sikkert opplevd å vere god og varm i kroppen, men iskald på fingrane. Dette er typisk på skitur.

– Eit tips kan då vere å stoppe litt opp når du har fått opp varmen. Då vil kroppen omdisponere blodet frå musklane som arbeider, og sende varmt blod ut i fingrane for å kvitte seg med overskotsvarme. Dersom du vil få litt ekstra fart på prosessen, kan du ta i skikkeleg og svinge armane rundt. Det vil presse varmt blod heilt ut i fingertuppane, seier Wiggen.

På overkroppen er det fleire lag med klede som er nøkkelen til ei god oppleving utandørs. Ifølgje forskarane er lag på lag alltid smart. Fleire tynne lag er meir funksjonelt og kan òg gi meir isolasjon enn få og tjukke lag. Det gir deg dessutan høve til å justere talet på lag etter behov.

– Gode turklede har glidelåsar, til dømes under armane og langs beina, så du kan lufte når det trengst. Sørg òg for at det inste laget kan transportere fukt vekk frå huda, eller bruk ull, fordi ulla isolerer veldig bra også etter at ho har blitt våt. Når vi sveittar og fukta flyttar seg ut i kleda våre, kan vi redusere den faktiske isolasjonen frå påkledninga med opptil 25 prosent. Det er derfor lurt å ha noko tørt tøy i sekken som du kan skifte til i pausen. Det er litt kjipt akkurat når du skiftar, men det er så absolutt verdt det, seier Julie Renberg.

Forskaren slår òg eit slag for den gode, gamle helsetrøya:

– Netting har den fantastiske eigenskapen at han isolerer på grunn av luftlaga han skaper, men òg at han er avkjølande fordi han eksponerer huda og gjer at sveitten fordampar. Bestefar tok ikkje feil!

Kva så med beina? Det er her vi har dei største muskelgruppene våre, og det er også her varmeproduksjonen er størst når vi er aktive. Ein fersk SINTEF-studie viser at varmeproduksjonen vår blir nesten åtte gonger så høg når vi går i skikkeleg motbakke med vinterklede på, samanlikna med når vi er i ro. Det krev rett nok at vi har litt tempo.

Samtidig har vi færre kuldesensorar i beina samanlikna med på overkroppen. Det gjer at vi ikkje kjenner kulda like mykje her, noko som er greitt når vi er i arbeid, men ikkje når vi er i ro, eller om vi blir utsette for vind eller høg fart. I pausen gjeld det å få på isolasjon:

– Eg vil alltid tilrå anten ei boblebukse, ein dunshorts eller eit dunskjørt i pausen, seier Øystein Wiggen. Og sørg for å ha nok plass i kleda, sidan luft er god isolasjon. Tettsitjande og tronge klede isolerer dårleg, og du får ikkje full effekt av lag-på-lag-prinsippet, der det er eit isolerande luftlag mellom kvart plagg.

Dei aller fleste av oss har nok blitt kalde på tærne og kjent på naglespretten i etterkant. Og tærne er til liks med fingrar og ansikt ein del av kroppen som er svært utsett.

– Det er på hender og føter at blodstraumen blir først redusert, og det er med på å gjere desse områda kalde. I tillegg er tærne aller nærmast den kalde bakken. Det er ikkje like lett å leggje kalde føter innpå varm hud som det er med fingrane, seier Julie Renberg.

Rådet frå forskarane er derfor å ha store nok vintersko, gjerne med god plass til to par sokkar og ullsolar. Og igjen handlar det om planlegging: Skal du sitje i ein varm bil på veg til tur, så dropp vinterskoa og bruk ein god tursko i staden. Så byter du til varmare sko når du kjem fram. Blir du sveitt på beina allereie på veg til tur, har du skaffa deg eit kuldeproblem før turen startar. Det kan òg vere eit triks å bruke varmeposar til å varme opp kalde sko med før du tek dei på.

Til slutt har forskarane endå eit par gode råd: Skal du på tur og vere i fysisk aktivitet, er regelen at du skal kjenne deg litt kjølig når turen startar. Når du går, vil varmeproduksjonen til kroppen auke mykje, og etter få minutt vil temperaturen kjennast perfekt. Å gå på tur med for mykje klede gjer berre at du sveittar unødvendig, bruker for mykje energi og blir våt inst – og derfor kald sjølv med mykje klede. Det er òg lurt å ha eit tørt skift i sekken, for fukta er fienden vår i kulda. Dessutan: Noko varmt å drikke i termosen blir aldri feil.

Tekst: Christina Benjaminsen (2021) BY-NC-ND